الزامات پدافند غیرعامل بانک ژن منابع طبیعی ایران

الزامات پدافند غیرعامل بانک ژن منابع طبیعی ایران، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

پروین صالحی شانجانی
رئیس بانک ژن منابع طبیعی ایران

مقدمه
منابع ژنتیکی گیاهی یکی از ارزشمند ترین ثروت های ملی و منابع پایه‌ای در هر کشور محسوب می شوند. با توجه به اهمیت منابع طبیعی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل ۴۵ به صراحت وظیفه حفاظت از منابع طبیعی را به عهده دولت سپرده است. از آنجاییکه به دلیل وسعت عرصه‌های طبیعی، امکان حفاظت از همه گیاهان در زیستگاه‌هایشان امکان پذیر نیست، جمع‌آوری بذور گیاهان و نگهداری آنها در بانک ژن، بهترین گزینه حفاظت منابع گیاهی است. بانک ژن منابع طبیعی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور از سال ۱۳۷۳، به عنوان تنها نماینده دولت حفاظت از بذور گونه‌های طبیعی را به عهده گرفته است. در طول ۲۴ سال فعالیت، بیش از ۴۸۰۰۰ نمونه بذری از ۴۰۰۰ گونه گیاهی را از سراسر ایران جمع‌آوری و نگهداری نموده است. به این ترتیب بانک ژن منابع طبیعی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور حفظ گونه‌های گیاهی را که توسط انسان کاشته نمی‌شوند را برای صدها سال تضمین می‌نماید تا اگر به هر دلیلی گیاهی در طبیعت منقرض شد، با استفاده از دانه‌های ذخیره شده از آن در بانک ژن، بتوان آنرا دوباره تولید و در طبیعت مستقر نمود.
اهمیت خدمات بانک ژن منابع طبیعی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع به عنوان تنها نماینده دولت در حفاظت از بذور منابع طبیعی گیاهی، قابل رقابت با هیچ یک از بانکهای ژن ایران نیست. بانک ژن منابع طبیعی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، با نگهداری از بذور ۴۰۰۰ گونه‌های گیاهی ایران، نه تنها بیشترین تنوع گیاهی زنده در واحد مترمربع را در ایران و کشورهای منطقه داشته، بلکه با در اختیار قرار دادن این بذور به کلیه دانشگاه‌ها و مرا کز تحفیفاتی نقش مهمی در عرصه پژوهش کشور بازی می‌کند.
برای جمع‌آوری و نگهداری بذور در بانک ژن منابع طبیعی، هزینه بسیاری صرف شده است زیرا عملیات جمع‌آوری و انتقال و نگهداری گیاهان بسیار تخصصی و پر هزینه است ولی با توجه به نتیجه‌ای که از آن عاید می‌شود امروزه بسیار متداول بوده و بسیار کارآمد و مقرون به صرفه ارزیابی می‌شود. زیرا جمع‌آوری و حفظ بذور با حفاظت از گیاهان سبب حفاظت از اکوسیستم و اجزاء زنده و غیر زنده آن، حفظ ذخایر خاک و آب و در نهایت حفظ حیات بر روی کره زمین می‌شود.
در حال حاضر بسیاری از نمونه هایی که در بانک ژن محافظت می شوند به دلایل مختلف (افزایش فشار دام بر مراتع، بهره‌برداری بیش از حد از گیاهان بویژه گیاهان دارویی، تغییر کاربری اراضی، و تغییرات آب و هوایی و گرم و خشک شدن زمین) در رویشگاهای وجود ندارند. لذا بذور موجود در بانک ژن به مثابه سرمایه و امانت ملی است که در حفظ آن باید نهایت تلاش خود را معطوف نماییم.

تهدیدات و آسیب پذیری های بانک ژن منابع طبیعی ایران
گنجینه بانک ژن منابع طبیعی با خطرهای بالقوه و بالفعل بسیاری روبرو است که از قطع برق و آتش‌سوزی گرفته تا زلزله و تهدیدات دشمن خارجی را شامل می شود.
در زمان احداث بانک ژن منابع طبیعی ایران به ایمن سازی این نهاد توجه نشده است. عدم وجود سیستم هشدار و اطفاء حریق، نیز عدم وجود ژنراتور برق، حفاظت امن و صحیح از ذخایر توارثی منابع طبیعی کشور را با مشکل مواجه ساخته است. تجهیز این نهاد به ژنراتور جهت تامین برق سردخانه‌های بانک ژن (در زمان قطع برق شهری) بسیار حائز اهمیت است زیرا لازم است به‌طور ممتد دمای ۱۸°C – (سردخانه پایه) و۵°C+ ( سردخانه فعال) برای بذور تامین گردد. افت خیز دمایی ناشی از قطع برق آسیب جدی بهبیش از ۴۵ هزار نمونه بذر زنده گونه های گیاهی وارد می‌آورد. لذا هدف از ایمن‌سازی بانک ژن منابع طبیعی ایران، حفاظت از این سرمایه ملی است تاخطراتی را که بانک ژن منابع طبیعی ایران را تهدید می نماید، به حداقل رساند.
در هنگام تاسیس، بانک ژن منابع طبیعی فضای مناسبی برای ذخیره هزاران نمونه بذری در مجموعه سردخانه‌های خود ایجاد نموده بود و دارای امکانات مناسبی برای حفاظت از بذور بود. ولی با گذشت زمان و استهلاک تجهیزات آزمایشگاهی، لازم است تجهیزات آزمایشگاهی به روز شده و نوسازی شوند.
پایش مستمر قوه نامیه بذور در دوره های پنج سالهو احیاء بذور در دوره های ۱۵-۲۰ ساله، از ضروریات اجتناب ناپذیر حفاظت بذور در هر بانک ژنی است. در حال حاضر ۸۰% بذور نیازمند پایش و ارزیابی قوه نامیه بوده و پیش بینی می شود در حدود ۳۰ درصد بذور نیازمند احیاء هستند. لازمه پایش و احیاء بذور وجود امکانات آزمایشگاهی مناسب و کافی و گلخانه احیاء است که در تامین تجهیزات و احداث آنها می بایست تعجیل گردد.
بذور ارزشمند بانک ژن منابع طبیعی ایران دارای نسخه امنیتی در مکان دیگری در داخل یا خارج از کشور نیست. هدف از ایجاد بانک ژن پشتیبان امنیتی (دوپلیکیت) منابع طبیعی ایران، حفاظت از این سرمایه ملی در مکانهایی دیگر است تا اگر به هر دلیل خطری بانک ژن منابع طبیعی ایران را تهدید نمود، نسخه‌هایی از بذور وجود داشته باشد تا بتوان آن را تکثیر نمود.
انتقال و بازنشستگی پرسنل بانک ژن در سالهای اخیر و کاهش تعداد افراد هیات علمی، کارشناسی و کارگری می توانداز کیفیت خدمات این نهاد بکاهد.

عواقب عدم توجه به نیازهای ضروری بانک ژن عبارتند از:
• ازبین رفتن جمعیتها و گونه‌های گیاهی جمع‌آوری و حفاظت شده در بانک ژن منابع طبیعی ایران
• به خطر افتادن امنیت غذایی آینده
• از بین رفتن میلیاردها تومان پول بیت المال که در طی ۲۰ سال صدها کارشناس و تکنسین و راننده اقدام به جمع‌آوری نمونه های بذری نموده اند.
• از بین رفتن رفتن میلیاردها تومان پول بیت المال که در طی ۲۰ سال صرف حفاظت نمونه های بذری شده است.
• آسیب به وجه بین‌المللی ایران: تنوع گیاهی وسیع در ایران باعث شده بانک‌های ژن کشورهای غربی به کرات درخواست جمع‌آوری گونه های گیاهی ایران را داشته‌اند. ولی بانک ژن منابع طبیعی همیشه با اتکا به توانمندیهای متخصصین خود این درخواست را رد کرده است. لذا هر گونه آسیبی به بانک ژن منابع طبیعی ایران باعث خواهد شد توانایی علمی و فناوری ایران خدشه دار شود.

راهکارها
برای مقابله با چالشها و خطرات پیش‌رو بانک ژن منابع طبیعی ایران نیاز تمهیدات زیر انجام گردد:
۱٫ تامین حفاظت فیزیکی بانک ژن منابع طبیعی ایران با نصب دوربین و درهای هوشمند
۲٫ نصب سیستمهای هوشمند اعلان و اطفای حریق
۳٫ نصب ژنراتور جهت تامین برق سردخانه‌های بانک ژن
۴٫ احداث بانک ژن دوپلیکیت یا پشتیبان امنیتی.
۵٫ تجهیز و نوسازی آزمایشگاه‌ها بویژه خریداری دستگاه های ژرمیناتور، انکوباتور و تصویربردار دیجیتال با اشعه ایکس
۶٫ احداث گلخانه های احیاء بذور
۷٫ جذب نیروی کارشناسی و هیات علمی

بازدیدها: 16